Zachowek ma na celu zabezpieczenie praw osób najbliższych do majątku spadkodawcy w sytuacji gdyby zostali pominięci w testamencie. Przepisy określają, kto ma prawo do zachowku, jak również zasady związane z jego otrzymaniem.

W myśl przepisów Kodeksu cywilnego zachowek polega na tym, że zstępnym (dzieciom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z mocy ustawy należą się, jeżeli osoba uprawniona jest trwale niezdolna do pracy albo jeżeli dziecko spadkodawcy jest małoletnie - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału.

Jeżeli osoba najbliższa spadkodawcy nie otrzymała należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Ustalenie udziału spadkowego

Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy odrzucili spadek. Natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Do spadku dolicza się darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Zapis windykacyjny oznacza przekazanie określonego majątku z testamencie osobie spokrewnionej lub też obcej.

Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu spadkodawcy nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał dzieci. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się dziecka. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.

Uzupełnienie zachowku

Jeżeli osoba uprawniona nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednak osoba ta ma obowiązek zapłacić powyższą sumę tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.

Dziedziczenie prawa o zachowek

Prawo z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.

Przedawnienie

Prawa osoby uprawnionej z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku. Zgłoszenie przez uczestnika postępowania w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku zarzutu nieważności testamentu przerywa bieg przedawnienia jego roszczenia o zachowek.

Wydziedziczenie – pozbawienie prawa do zachowku

Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
• dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Jak podkreślił Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z 28 maja 2013 r., sygn. akt  I ACa 412/13 zaniechanie widywania się spowodowane wzajemnymi zarzutami, nawet jeżeli trwało przez kilka lat, nie może samo przez się uznane za uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy. Z kolei w wyroku z 22 stycznia 2013 r., sygn. akt VI ACa 978/12 Sąd Apelacyjny w Warszawie orzekł, że przyczyna wydziedziczenia musi wynikać z testamentu, przy czym nie musi być wskazana precyzyjnie, poprzez dokładne odwołanie się do katalogu wskazanego w art. 1008 Kodeksu cywilnego. W pojęciu „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych", o którym mowa w art. 1008 pkt 3 Kodeksu cywilnego, mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania ze spadkodawcą kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami, nieudzielaniu opieki, braku pomocy w chorobie. Może też chodzić o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów. Nawet trwała poprawa zachowania wydziedziczonego po sporządzeniu testamentu, obejmująca okres aż do otwarcia spadku, nie wywołuje wpływu na skuteczność wydziedziczenia, jeżeli nie doszło do aktu przebaczenia, o którym mowa w art. 1010 § 1 Kodeksu cywilnego lub sporządzenia nowego testamentu. Gdyby uznać inaczej, to wprowadzałoby to dodatkową podstawę wydziedziczenia tj. konieczność istnienia przyczyny wydziedziczenia w chwili otwarcia spadku –uznał Sąd Apelacyjny w Warszawie.

Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Wydziedziczenie pozbawia osobę nim objętą nie tylko prawa do zachowku, ale pozbawia taką osobę zdolności dziedziczenia po tym spadkodawcy. Aby dokonać skutecznie wydziedziczenia spadkodawca musi wyjawić wyraźnie taki zamiar w stosunku do określonej osoby, jak również podać  przyczyny wydziedziczenia.

Warto pamiętać

Zstępni (dzieci) wydziedziczonego zstępnego mają prawo do zachowku, choćby przeżył on spadkodawcę.

Choć zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, to jednak dziecko w chwili otwarcia spadku (w chwili śmierci spadkodawcy) już poczęte może być spadkobiercą (a więc także jest uprawnione do zachowku), jeżeli urodzi się żywe.

Prawo o zachowek staje się wymagalne w chwili określenia jego wysokości przez sąd według cen z daty orzekania o nim i dopiero z tą datą staje się możliwe naliczanie odsetek za opóźnienie. Jak podkreślił Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z 21 czerwca 2013 r., sygn. akt I ACa 611/13 skoro ustalenie wartości spadku w celu określenia zachowku oraz obliczenie zachowku następuje według cen z chwili orzekania o roszczeniu o zachowku, to odsetki od tak ustalonego świadczenia pieniężnego powinny być naliczane dopiero od daty wyrokowania w sprawie, skoro dopiero z tym momentem roszczenie o zapłatę - tak ustalonej kwoty - stało się wymagalne – orzekł Sąd Apelacyjny we Wrocławiu.

W szczególnych wypadkach wysokość zachowku może być zmniejszona

W wyroku z 22 kwietnia 2009 r., sygn. akt I ACa 459/08 Sąd Apelacyjny w Szczecinie uznał, że celem zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków najbliższej rodziny poprzez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Jednak w pewnych szczególnych i wyjątkowych sytuacjach dopuszczalne jest obniżenie należności z tego tytułu na podstawie art. 5 Kodeksu cywilnego dotyczącego sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Chodzi tu przede wszystkim o sytuacje, gdy głównym składnikiem majątku jest prawo do lokalu, które służy zaspokajaniu niezbędnych potrzeb mieszkaniowych zobowiązanego do zapłaty zachowku w razie braku innych możliwości do zaspokojenia tych potrzeb oraz gdy inne składniki spadku nie wystarczają na pokrycie zobowiązania z tytułu zachowku – podkreślił Sąd Apelacyjny w Szczecinie.

Autor: Aneta Mościcka OTO DOM